Inleiding

De financiële crisis ligt nog maar net achter ons en zij is een  van de vele signalen dat wij op velerlei gebied de grenzen van onze ongebreidelde groei hebben bereikt en op een groot aantal terreinen stelselmatig hebben overschreden. Denk aan onze overvolle autowegen en de problemen in het spoorvervoer, maar ook aan ons sociaalzekerheidsstelsel, ons zorgstelsel, de alsmaar stijgende ziektekosten, de MKZ crisis, de Q koorts, de vogelgriep, de stijging van de zeespiegel, de ontbossing van de aarde, de opwarming van de aarde en het daarmee gepaard gaande smelten van de poolkappen, het opraken van fossiele brandstoffen, de toenemende wereldbevolking en ga zo maar door.  Het is al lang geen vraag meer of we zo door kunnen gaan. Het antwoord is neen en hoe dan verder? Onze leefwijze is aan een herbezinning toe.

Vooralsnog beperk ik dit betoog tot de staat van de Nederlandse overheidsfinanciën en de houdbaarheid van onze collectieve voorzieningen. In het navolgende betoog zal ik laten zien dat als we niet ingrijpen we de controle op onze overheidsfinanciën en de collectieve sector dreigen kwijt te raken. Wat betreft de afschaffing van de VUT en het prepensioen zal ik vergelijkingen trekken met de ontwikkelingen in de Verenigde Staten en met betrekking tot oplossingen voor de werkeloosheid komt Denemarken in beeld. Vervolgens zal ik vanuit liberaal perspectief enige oplossingen aandragen en verkennen en ten slotte in mijn conclusie enige aanbevelingen doen.

Aanleidingen en oorzaken van de crises

Tussen 16 november 2008 en 14 december 2010 is de Nederlandse staatsschuld opgelopen van  14.450 euro per Nederlander en 34.000 euro per werknemer tot 22.498 euro en 42.000 euro per Nederlander en per werknemer (1). Praktisch een verdubbeling in twee jaar tijd. De belangrijkste aanleidingen hiervoor waren de Nederlandse deelname aan de oorlog in Afghanistan en alle oorlogsinspanningen daarna en de financiële crisis, die in 2008 in alle hevigheid over ons losbarstte(2). De rijksoverheid heeft door het nemen  van stimuleringsmaatregelen getracht de gevolgen van de economische teruggang zoveel mogelijk te beperken. Ook het overeind houden van slecht renderende banken heeft de belastingbetaler veel geld gekost en het einde is nog niet in zicht omdat diverse EU landen in financiële problemen zijn geraakt, zoals Griekenland dat ronduit gefraudeerd heeft en nu Ierland waardoor de begrotingsdiscipline en daarmee de solidariteit tussen bevolkingen in de Europese Unie onder druk staat. In vele sectoren trekt de economie weer aan en het herstel is nog broos, terwijl de bouw het nog altijd moeilijk heeft en de huizenmarkt op slot zit. Nu de eerste tekenen van herstel zichtbaar zijn is het tijd om stil te staan bij de vraag hoe de inmiddels ontstane tekorten kunnen worden weggewerkt, want het is duidelijk we leven op te grote voet en dat kan zo niet doorgaan. In het regeerakkoord wordt aangegeven dat er bezuinigd moet worden om de gevolgen van de financiële crisis niet af te wentelen op toekomstige generaties (3). Zo moet er langer doorgewerkt worden, als het aan het kabinet ligt in ieder geval tot het 67^ste levensjaar, om onze pensioenen en het sociaal zekerheidsstelsel betaalbaar te houden. Een van de  oorzaken van dit alles ligt echter al in 1947 bij de introductie van Algemene Ouderdomswet (AOW) door Willem Drees Sr. Toen hij uitriep:”Nooit meer armoede”, had hij niet bedacht, dat deze sociale wet, die uitging van solidariteit tussen generaties onhoudbaar zou blijken in de toekomst.  Temeer nu de gepredikte solidariteit er een bleek te zijn van jong naar oud en niet wederkerig bleek te zijn. Dat hij met de introductie van zijn overheidspensioen de kosten en verantwoordelijkheid voor de solidariteit tussen generaties eenzijdig bij de jongere generaties legde, die met steeds minder mensen voor steeds meer ouderen moeten zorgen, kwam niet bij hem op. Dit pensioenstelsel is mede daarom onhoudbaar gebleken, zoals dat ook geldt voor ons zorgstelsel en sociaal zekerheidsstelsel. Immers een pensioenstelsel en ook die andere stelsels zijn financiële stelsels ter financiering van menselijke behoeften.  Een financieel stelsel kan alleen functioneren als het zichzelf financiert ongeacht financiële calamiteiten. Daarbij dienen economische wetmatigheden te worden geëerbiedigd en kan de politiek deze niet negeren op straffe van het vastlopen van het systeem omdat het niet te financieren is.  Je kunt nu eenmaal niet een schaarse voorziening voor iedereen op het zelfde moment tegen de zelfde prijs beschikbaar hebben . Een dergelijke opstelling houdt geen rekening met capaciteitsbeperkingen. Dat betekent dat je het individu zelf verantwoordelijk moet maken voor zijn eigen financiën. Daarnaast is de voornaamste oorzaak van het in elkaar zakken van ons financieel systeem een actie, die door Richard Mulhouse Nixon, de toenmalige Amerikaanse president,  in 1971 werd uitgehaald en wel de beëindiging met één pennenstreek van de overeenkomst van Bretton Woods van 1948, die tot het instellen van de Gouden Standaard had geleid. Nixon deed dit zonder de Senaat of het Huis van Afgevaardigden daarin te kennen en zonder zijn bondgenoten te consulteren (4). Dat had wel  in de lijn der verwachting gelegen nu de Amerikaanse dollar een sleutelrol speelde in het globale geldsysteem en als reservevaluta dienst deed.  Hiermee vernietigde Richard Nixon, in een klap ons hele financiële systeem. De reden was, dat hij kort voordien geconfronteerd was geweest met een bankrun en hij zag de goudvoorraad van de Amerikaanse staat zienderogen slinken. Bovendien kostte de oorlog in Vietnam de Verenigde Staten veel geld, dus besloot hij de wisselpariteit  op te heffen en kon hij deze oorlog vervolgens inflatoir financieren. De consequentie is dat ons geld tegenwoordig monopoliegeld is. Het is niet meer waard dan het papier waar het op geschreven is. Wat leren we van deze ingrepen door de overheid? Dat zij niet in staat is financieel orde op zaken te stellen. We zullen het dus zelf moeten doen. De overheid moet burgers de vrijheid laten zelf verantwoordelijkheid te nemen voor hun leven. Dat wil zeggen voor hun werk, hun werkeloosheid, hun vakantie , hun pensioen, hun vermogensopbouw , etc. Kan dat? Het feit dat wij eeuwenlang zonder pensioen  geleefd hebben toont aan dat het kan. Mensen hebben eeuwen lang  voor zichzelf en elkaar gezorgd en gingen niet met pensioen. Ze werkten gewoon door tot ze niet meer konden. De tegenstanders zullen zeggen dat dit tot massale armoede heeft geleid  en dus leidt en dat 80% van de Nederlanders geen of onvoldoende pensioen hebben en dat het met het pensioenbewustzijn van de Nederlander bijzonder slecht gesteld is. De oorzaken van dit alles zal ik hierna uiteen zetten.  Natuurlijk was er ook armoede in die tijd en tegen deze uitwassen kun je wat doen. Als mensen bijvoorbeeld zelf verantwoordelijk zijn voor de eerste zes maanden van hun werkeloosheid, kun je ze  stimuleren zes maandsalarissen op de bank te zetten voor als het fout gaat. Dat leidt er toe dat ze niet onmiddellijk in een gat vallen. Ze hoeven dan niet meer een beroep te doen op de overheid, zodat er minder geld nodig is voor werkeloosheidsuitkeringen. Je zou zelfs zo ver kunnen gaan dat je de werkeloosheidsuitkeringen afschaft. In Denemarken heeft een soortgelijke ingreep geleid tot meer banen (5). Het is in ieder geval een idee dat serieuze aandacht verdient om onderzocht te worden. Het is echter wel zaak om dan het gehele systeem dat bestaat uit drie onderdelen over te nemen en niet een of twee onderdelen. Er is nog een andere reden om mensen langer te laten werken en dat is dat medisch aangetoond is dat als mensen in enige vorm blijven bijdragen aan de samenleving en zij daarmee  ervaren dat hun leven zin heeft zij langer leven.

Ons schoolsysteem houdt ons financieel onwetend

Hoe komt het dat het met het pensioenbewustzijn van de Nederlander en zijn financiële kennis en vaardigheden zo slecht gesteld is. Dat heeft te maken met het feit, dat de overheid in ieder geval al sinds de Romeinse tijd bepaalt wat er op scholen onderwezen wordt. Vrijwel niemand heeft op school ook maar een lesuur gehad over hoe om te gaan met geld. Ik bedoel dat wij niet beseffen dat arme mensen, of mensen met middeninkomens anders denken over geld dan rijke mensen en er daarom anders mee om gaan. De school was bedoeld om goede soldaten op te leiden. De Pruisische vorst Frederik de Grote voegde daar in de 19e eeuw nog aan toe dat de school bedoeld was om goede werknemers op te leiden. Kenmerk van dergelijke mensen is dat ze doen wat ze gevraagd wordt en niet te veel nadenken. Dit schoolsysteem staat sindsdien bekend als het “Pruisisch Model” en leeft tot de dag van vandaag voort in het huidige schoolsysteem (6).De overheid heeft er belang bij  om het zo te laten, omdat financieel vaardige mensen binnen de grenzen van het huidige belastingstelsel  hun financiële en fiscale positie zullen optimaliseren en derhalve  zo min mogelijk belasting en wellicht alleen vermogensbelasting zullen betalen. Dat brengt de overheid in grote problemen omdat zij dan in het ergste geval bij ongewijzigde wetgeving ophoudt te bestaan. Zover zal het niet komen. Echter de overheid en het grote bedrijfsleven nemen in toenemende mate niet meer de verantwoordelijkheid voor de financiële gezondheid van de mensen die voor hen werken en dus mede afhankelijk zijn. Dat betekent in de 21^ste eeuw dat mensen in toenemende mate weer zelf verantwoordelijkheid zullen moeten nemen voor hun financiën bij een terugtredende overheid. Hier zien we parallellen met de situatie in de Verenigde Staten.  In 2004 was Joop Wijn Staatsecretaris van Financiën en kwam hij met het idee van de afschaffing van de VUT en het prepensioen. In  een lezing die hij hield bij VNO NCW West te Noordwijk lichtte hij toen al een tipje van de sluier op. Hij gaf eigenlijk aan, dat wij als Nederlander voortaan weer gewoon voor ons zelf moesten zorgen en dat de overheid daarvoor niet langer verantwoordelijkheid zou nemen. Dertig  jaar daarvoor  in 1974 was in de Verenigde Staten de Wet ERISA aangenomen. De Employee Retirement Income and Savings Act waardoor  garanties op de waardevastheid van pensioenen kwamen te vervallen en werknemers genoodzaakt werden meestal zonder enige kennis zelf te gaan beleggen voor hun pensioenen. De 401K werd geïntroduceerd. In Nederland hebben we de discussie over eindloonregelingen en middenloonregelingen gehad. Als je een bevolking zelf verantwoordelijk maakt voor haar financiële gezondheid en je hebt ze eeuwenlang de kennis en de vaardigheden onthouden als overheid en doet dat nog zodat mensen zonder kennis gedwongen worden te gaan beleggen op de beurs kun je erop wachten tot het fout gaat. De Legio Lease affaire en de woekerpolis claims zijn daarvan de schrijnende voorbeelden. En omdat er in het onderwijs  geen aandacht is voor financiële vaardigheidstraining zal dit zo blijven. Sterker nog het Ministerie van Financiën doet wel vreselijk haar best en heeft samen met gevestigde marktpartijen in 2008 Centiq opgericht (7). Doch van gevestigde partijen gaat de oplossing niet komen, want die hebben er belang bij de zaken te houden zoals ze zijn en die zullen dus niet bijdragen mensen te trainen om voor zich zelf te zorgen, want dan hebben die mensen hen daarna niet meer nodig.

Aanzetten voor een duurzaam financieel systeem  

Hoe bouwen we nu een financieel stelsel waarbij pensioen, zorg, sociale zekerheid en al die andere menselijke behoeften gefinancierd kunnen worden?  Vanuit liberaal standpunt  is het vertrekpunt het vrije individu, dat op basis van eigen verantwoordelijkheid vorm geeft aan zijn leven. Daarbij leven wij in een  samenleving met andere gelijkwaardige individuen. Voor zover mensen geen invulling kunnen geven aan hun eigen verantwoordelijkheid omdat het kinderen zijn, die van ons afhankelijk zijn, of omdat zij ziek zijn is het een kwestie van sociale rechtvaardigheid dat er goed onderwijs  is zodat kinderen kans krijgen of voor zieken en ouden van dagen goede voorzieningen, zodat zij beter kunnen worden en weer bijdragen aan de samenleving of zolang mogelijk een menswaardig bestaan kunnen leiden.  Dat vraagt van ons dat we verdraagzaam zijn naar deze mensen zonder het uitgangspunt van eigen verantwoordelijkheid uit het oog te verliezen.  Liberalen staan in Nederland  een samenleving voor met een kleine doch effectieve overheid. Dat betekent, dat steeds minder mensen beschikbaar zijn om overheidstaken uit te oefenen. Dat leidt enerzijds tot toenemende automatisering van taken en koppeling van bestanden ter vergroting van slagkracht en effectiviteit. Tegelijkertijd  zal het ertoe leiden dat mensen meer op zichzelf en elkaar aangewezen raken. Dat betekent dat als we allemaal zelf invulling willen geven aan onze eigen verantwoordelijkheid, we er belang bij hebben zolang mogelijk gezond te zijn en te werken, dat wil zeggen onder de mensen te zijn en bij te dragen aan de samenleving. Voor de overheid betekent het een voortdurende bezinning op haar kerntaken  en voor de overheidfinanciën betekent het dat er niet meer kan worden uitgegeven dan er binnenkomt, met  andere woorden deze dienen in balans te zijn. Dat vraagt van ons allen offers in de komende jaren en dat wij ervoor zorgen dat de overheidstekorten worden teruggedrongen, allereerst doordat de overheid zelf minder geld uitgeeft, waardoor er op termijn ook minder belastingen noodzakelijk zijn. Op internationaal vlak zal er een oplossing moeten komen voor het gemis aan waardevastheid van het geld. Dit ook omdat daarmee de vlucht in het goud en zilver, dat in de ogen van sommigen nog de enige goederen van waarde zijn, afgeremd kan worden en daarmee de enorme waardestijgingen daarvan. Daarnaast geldt dat als we allemaal zelf verantwoordelijk zijn voor een  gezonde persoonlijke financiële huishouding we zullen moeten leren dat we niet meer geld moeten uitgeven dan we hebben en dat je alleen schulden moet maken als je eraan verdient. Schulden maken voor consumptieve doeleinden is derhalve een armoedestrategie. Het leidt ertoe dat je steeds verder in het moeras zakt. Een tweede uitgangspunt is genoeg is genoeg. Omdat wij in een samenleving leven en derhalve rekening met elkaar dienen te houden en met onze leefomgeving, de aarde zullen we moeten leren zelfvoorzienend te zijn en niet meer te gebruiken dan we nodig hebben. Een mogelijke bijdrage aan de verdere verzelfstandiging van de burgers is de levensloopregeling verder uit te bouwen en ervoor te zorgen, dat deze behalve  kan worden ingezet voor financiering van eerder stoppen met verder  werken ook wordt benut voor financiering van zorgtaken, of werkeloosheid, of het opbouwen van pensioen . Idealiter zou de levensloopregeling kunnen dienen voor financiering van de volledige levensloop van een individu. Het gespaarde geld dient wel door hem zelf te zijn opgebracht.

Conclusies en aanbevelingen

Ik heb in het voorgaande met zevenmijlslaarzen een aantal signalen van onze vastlopende systemen van samenleven geschetst. Zonder uitputtend te zijn heb ik een aantal oorzaken beschreven en ik heb een aantal oplossingsrichtingen en oplossingen aangereikt. Deze laatste zal ik hier nog eens op een rij zetten.

1. Kijk voor soortgelijke problemen en mogelijke oplossingen naar landen om ons heen, zoals Denemarken. Daar heeft de hervorming van het ontslagstelsel en de daarmee gepaard gaande hervorming van het werkeloosheidsuitkeringsstelsel geleid tot meer banen.
2. Herstel de solidariteit tussen generaties en laat mensen de keuze langer door te werken, ook na hun 67ste.
3. Maak mensen verantwoordelijk voor de gezondheid van hun eigen financiën door hun leven heen.
4. Bouw de levensloopregeling uit voor werknemers en zet haar in om dit te bereiken. Stimuleer ondernemerschap. Verruim de fiscale faciliteiten voor bedrijfseigenaren en investeerders.
5. Neem financiële vaardigheidstraining op in het curriculum van het primaire en secundair onderwijs.
6. Zorg ervoor dat degenen die niet voor zich zelf kunnen zorgen, zoals kinderen onderwijs en dus kansen krijgen en ouden van dagen en zieken kunnen worden verzorgd. Om dit systeem betaalbaar te houden dienen mensen te reserveren, zelf bij te dragen en zoveel mogelijk in eigen omgeving te worden opgevangen door familie. Inzet van professionals dient slechts plaats te vinden als het echt niet anders kan.
7. Zorg dat de overheid structureel minder uitgeeft en dat de overheidsfinanciën in evenwicht zijn, zodat er minder belasting behoef te worden geheven, dat dan door mensen weer kan worden benut om hun persoonlijke financiën op orde te krijgen en te houden of meer te consumeren zodat er nieuwe banen worden gecreëerd.
8. Hanteer het beginsel “Genoeg is genoeg”. Doorbreek de vicieuze cirkel dat wij steeds langer moeten werken, omdat de overheid haar financiën niet op orde heeft. De slavernij is reeds in 1863 afgeschaft doch wordt op deze wijze via de achterdeur weer feitelijk ingevoerd omdat wij verslaafd zijn aan geld en aan consumptie en aan steeds meer.
9. Herstel het systeem van wisselpariteit in enige vorm, zonder overigens het bezit van goud of andere edelmetalen door particulieren strafbaar te stellen.
10. Stimuleer hantering van het principe “Cradle to cradle”.

Harderwijk, 5 april 2011, © mr. A.R. Oosthout.

mr. Robert Oosthout is inmiddels bijna 25 jaar advocaat en sinds 2002 mediator. Hij  is werkzaam bij Oosthout Advocatuur te  Leiden.  Voor hij advocaat werd was hij o.a. werkzaam in het bankwezen. Tevens is hij financieel trainer en coach. Sinds 26 april 2010 is hij gemeenteraadslid voor de VVD te Harderwijk. Hij schreef dit artikel in het kader van de Kadertraining 2011 van de VVD.

Noten:

1. Website van het Ministerie van Financiën, Dutch State Treasury Agency.
2. The Worldly Philosophers, door Robert L. Heilbroner. Volgens deze Amerikaanse hoogleraar economie blijkt  dat wanneer  de economische macht van landen afneemt zij in toenemende mate geld aan defensie uitgeven om die macht te bestendigen, doch dit leidt slechts tot versnelde afname van die macht.
3. Vrijheid en verantwoordelijkheid Concept Regeerakkoord VVD-CDA, 30 september 2010, pagina 15.
4. Rich Dad’s Conspiracy Of The Rich, The 8 New Rules Of Money, Robert T. Kiyosaki, pagina 2.
5. VNO-NCW, Opinieblad Forum, 23 december 2004, Kabinet kijkt over de grens voor hervorming ontslagstelsel: Aan de slag met het Deense model.
6. Rich Dad’s Conspiracy Of The Rich, The 8 New Rules Of Money, Robert T. Kiyosaki, pagina 37.
7. www.wijzeringeldzaken.nl.

Disclaimer: Hoewel aan de totstandkoming van de inhoud  van dit artikel de grootst mogelijke zorgvuldigheid is besteed kunnen hieraan geen rechten worden ontleend. In voorkomende specifieke gevallen kunt u contact met mij opnemen op 071-5249316. Voor overige gegevens raadpleeg de website: www.oosthoutadvocatuur.nl .